بهترین گیاهان برای تغذیه طیور

قدمت استفاده از گیاهان دارویی برای درمان یا بهبود عفونت ها و اختلالات، هم در انسان و هم در حیوانات به سالیان دور باز می گردد. ممنوعیت استفاده از آنتی بیوتیک در اکثر کشورهای اروپایی، تهدید پاتوژن های نوظهور و تقاضای روزافزون برای محصولات طیور، نیاز به تولید محصولات بر پایه ترکیبات طبیعی را بیشتر کرده است. در حال حاضر، استفاده از گیاهان دارویی به دلیل نگرانی زیاد مقاومت احتمالی به آنتی بیوتیک ها برای گونه های پاتوژن های مشترک انسان و حیوان رو به افزایش است زیرا این ترکیبات با منشا طبیعی و دسترسی راحت، مقرون به صرفه بوده و هزینه و نگرانی ها از پیامدهای ثانویه استفاده از داروهای مصنوعی را کاهش می دهند.

گیاهان و ترکیبات فیتوژنیک در اشکال مختلف فواید متعددی همچون خواص ضد میکروب، ضد التهاب، ضد انگلی، ضد عفونی کننده و ضد اسهال را دارا می باشند. همچنین فیتوبیوتیک‌ها در خوراک حیوانات رشد، یکپارچگی روده، عملکرد آنتی‌اکسیدانی، جذب مواد مغذی و ایمنی را افزایش داده و مشکلات گوارشی مانند اسهال را کاهش می‌دهند.

از این رو این فرآورده های طبیعی به عنوان یک جایگزین موثر برای آنتی بیوتیک ها عمدتاً برای کاهش اثرات باقیمانده در فرآورده های حیوانی مانند شیر، گوشت و تخم مرغ در نظر گرفته می شوند[1, 2].

اهمیت استفاده از گیاهان دارویی در خوراک طیور

ترکیبات گیاهی با دارا بودن خواص آنتی اکسیدانی، ضدویروسی، ضد میکروبی، ضدالتهابی و تقویت کننده سیستم ایمنی از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند.

عوامل موثره گیاهان در قسمت های مختلفی از گیاه مانند ریشه، پوست، برگ، گل، میوه، بذر یافت می شوند. برخی از ترکیبات موثره فرار یا اسانس گیاهان در فضای مابین سلولی اپیدرم و مزوفیل در ساختارهای متعدد ترشحی تجمع می یابند [4]. از مشهورترین ترکیبات موثره گیاهی که بر پایه فنول ها و ترپن ها بوده و در صنعت دام و طیور کاربرد فراوانی دارند.

می توان به تیمول، کارواکرول ،سینئول, آلفا-پینن ، منتول و منتون ، ترکیبات فنولیکی مانند گالیک اسید، کورکومین، پیروگالول اشاره نمود[5].

مطالعات نشان داده اند که ترکیبات فلاونوئیدی نارنجینین و کوئرستین موجب کاهش جمعیت باکتری های تولید کننده متان شده و بدون کاهش فعالیت تخمیر در شکمبه بهره وری خوراک را در نشخوارکنندگان افزایش داده اند[6].

برخی از ترکیبات موثره گیاهان به دلیل اینکه می توانند میکروارگانیسم های بیماری زا را از بین ببرند به عنوان ترکیبات فیتوبیوتیک (ترکیات گیاهی با خاصیت ضد میکروبی) شناخته می شوند و باعث ایجاد ثبات در جمعیت میکروفلور روده می شوند. برخی ازترکیبات گیاهی علاوه بر اثر بر روی پاتوژن ها، انگل های روده ای مانند ایمریا که عامل بیماری کوکسیدیوز است را نیز از بین می برند. این انگل به دیواره روده آسیب وارد کرده وعفونت های روده ای جبران ناپذیری را ایجاد می کند[7].

یکی دیگر از اثرات مواد موثره گیاهی، افزایش ترشح آنزیم های گوارشی و بهبود هضم خوراک است. آنها همچنین با فعال کردن ساز و کارهای انتقال سطح جذب مواد مغذی را افزایش می دهند. از دیگر اثرات فیزیولوژیکی ترکیبات گیاهی می توان به بهبود عملکرد دستگاه گوارش، بهبود عملکرد رشد، افزایش وزن و بهبود ضریب تبدیل، افزایش تولید، کاهش تلفات، بهبود کیفیت تولید )طعم، رنگ، بافت، ماندگاری)، بهبود تولید تخم مرغ و وزن تخم مرغ، رنگ زرده در مرغ های تخم گذار اشاره کرد[3] . در ادامه به برخی از خواص مشهورترین گیاهان مورد استفاده در خوراک طیور اشاره می شود.

آویشن (Thymus vulgaris)

گیاه آویشن با نام علمی Thymus vulgaris گیاهی گلدار از خانواده Lamiaceae است که با نام آویشن شناخته می شود. این گیاه تقریبا در همه جای دنیا برای مصارف دارویی و ادویه استفاده می شود [8]. عمدتا در مناطق مدیترانه رشد می کند. از مشخصه های شناسایی آن وجود برگ های نازک و متقابل و ساقه های منشعب است که پوشیده از کرک می باشد.

آویشن گیاهی است که اخیرا به دلیل خواص دارویی آن در صنعت خوراک طیور بسیار مورد توجه قرار می گیرد، زیرا مشخص شده است که مواد متشکله آن مانند تیمول و کارواکرول تاثیر مثبتی بر عملکرد و مصرف خوراک در جوجه های گوشتی دارد که به نوبه خود اقتصادی می باشد.

این بهبود عملکرد را می توان به فعال سازی ساختار و عملکرد سیستم گوارشی نسبت داد که باعث جذب و متابولیسم بیشتر مکمل های غذایی و توانایی آن در تغییر میکروبیوتای روده می شود [9]. به غیر از تیمول و کارواکرول، اسانس آویشن نیز دارای خاصیت آنتی اکسیدان قوی [8] ضد میکروبی [10] و ضد التهابی [11] می باشد. تحقیقات نشان داده است آویشن می تواند به عنوان یک محرک رشد طبیعی جایگزین آنتی بیوتیک ها شود [12].

ترکیبات فنولی موجود در آویشن دارای فعالیت ضد باکتریایی و ضد قارچی بسیار بالایی است [13]. تحقیقات نشان داده است وجود تیمول و کارواکرول باعث افزایش عملکرد، فعالیت آنتی اکسیدانی، تاخیر در اکسیداسیون لیپید، افزایش فعالیت آنزیم های گوارشی و بهبود پاسخ های ایمنی جوجه های گوشتی می شود.

در مطالعه ای نشان داده شد افزودن آویشن در جیره مرغ تخم گذار باعث بهبود ضریب تبدیل خوراک و تولید تخم مرغ، باروری و جوجه ریزی و کاهش LDL،HDL، کلسترول و چربی کل پلاسمای خون، کبد و زرده تخم مرغ می شود. [14].

خار مریم (Silybum marianum)

گیاه خارمریم با نام علمی Silybum marianum گیاهی خودرو از خانواده Asteraceae است. برگ های این گیاه دارای خار و رگبرگ های سفید یا شیری رنگ است.

درصد بالایی از ترکیبات فلاونوئیدی این گیاه در بذر گیاه خارمریم یافت می شود. فلاونوئیدهای بذر گیاه خارمریم شامل سیلی بین، سیلی دیانین و سیلی کریستین هستند که مجموعه آن ها تحت عنوان سیلی مارین شناخته می شود [15]. سیلی مارین یک ترکیب با خاصیت ضد مسمومیت کبدی است و دارای اثر آنتی اکسیدانی قوی می باشد [15].

سیلی مارین با مکانیسم های متعدد از جمله تحریک DNA پلی مراز، تثبیت غشای سلولی، مهار رادیکال های آزاد و افزایش غلظت گلوتاتیون سلولی اثر محافظت خود را بر کبد اعمال می کند. استفاده از پودر گیاه خارمریم در خوراک مرغ های تخمگذار سبب افزایش وزن تخم مرغ، تولید توده ای، بهبود ضریب تبدیل غذایی و کاهش نسبت هتروفیل به لنفوسیت می شود. تحقیقات نشان داده است رنگدانه ای موجود در گیاه خار مریم می تواند باعث بهبود رنگ زرده تخم مرغ شود.[16].

سیر (Allium sativum)

گیاه سیر با نام علمی Allium sativum دارای مواد موثره آلیسین، آجوئن، اس-الیل سیستین. کاربرد گیاه سیر در خوراک جوجه های گوشتی به دلیل دارا بودن فعالیت ضد میکروبی و کاهش کلسترول سرم و بهبود سلامت کبد باعث بهبود سلامت و عملکرد آنها می شود [17].

محققان افزایش قابل توجهی به میزان 0.81 میلی متر در ارتفاع آلبومین و افزایش 2.71 درصدی در واحد هاف تخم مرغ تازه (ارتفاع آلبومین به وزن تخم مرغ) را زمانی که از 3% پودر سیر در جیره استفاده می شود گزارش کرده اند که نشان دهنده بهبود کیفیت تخم مرغ در مرغان تخم گذار است [18]. استفاده از سیر در خوراک طیور باعث افزایش سیستم ایمنی و روغن های معطر موجود در آن، هضم را در پرنده بهبود می بخشد [19]. ماده اصلی فعال در سیر آلیسین می باشد که به سرعت به چندین ترکیب آلی گوگردی فرار با فعالیت های زیستی تجزیه می شود [20].

سیر به عنوان ضد انعقاد، آنتی اکسیدان، کاهش دهنده چربی خون، تنظیم فشار خون، ضد پیری، ضد پلاکت و سم زدای فلزات سنگین استفاده می شود تحقیقات نشان داده است استفاده از سیر و پیاز قرمز موجب کاهش شدت علائم آسیب شناختی بیماری آنفلوانزای پرندگان ناشی از تحت تیپ H9N2 ویروس آنفلوانزا در دئودنوم جوجه های گوشتی می شود که احتمالا با کاهش تعداد ویروس ها، در ترمیم مخاط روده نقش دارند. همچنین استفاده از پودر سیر در جیره می تواند باعث افزایش وزن پرنده و کاهش میزان تجمع چربی در لاشه جوجه های گوشتی گردد.[21].

با توجه به طعم تند و بوی زننده ی سیر استفاده از این ماده در غذای انسان محدود می باشد اما از آنجایی که حیوانات تک معده ای قادرند اجزای غذایی را مستقیما در بافت های خود وارد کنند، استفاده سیر در خوراک طیور می تواند در وارد کردن ترکیبات فعال زیستی موجود در سیر از طریق گوشت جوجه های گوشتی به غذای انسان به عنوان واسطه عمل کند [22].

بومادران (Achillea)

گیاه بومادران با نام علمی Achillea millefolium گیاهی وحشی و علفی از خانواده Asteraceae می باشد.

ترکیبات موثره شاخه گل بومادران شامل روغن های فرار، پلی فنول ها، برخی از انواع طعم دهنده ها، بتائین های لاکتون، ترکیبات استیلن، رزین، تانن، آشیل، فسفات، نیترات و نمک های پتاسیم اسیدهای آلی می باشد [23]. افزودن بومادران به جیره افزایش عملکرد رشد و کاهش سطح لیپیدهای سرم را نشان داده است. علاوه بر این، پاسخ ایمنی را در جوجه های گوشتی افزایش و جمعیت باکتری های بیماری زا را در دستگاه گوارش کاهش داد که می تواند به بهبود سلامت روده و سلامت مرغ کمک کند [24].

همچنین اثرات گیاه بومادران (1% وزنی) به عنوان محرک رشد برای جوجه های گوشتی نشان داده شده است [25]. جوجه های گوشتی که با بومادران تغذیه شده بودند هیچ گونه مرگ و میر یا ضایعات پاتولوژیک نداشتند بنابراین مصرف مکمل پودر بومادران در جیره جوجه های گوشتی بسیار مفید خواهد بود. نتایج نشان داد که بین تیمارها در دوره شروع (21-1 روز) و دوره رشد (42-22 روز) و در میانگین مصرف خوراک در دوره شروع، تفاوت معناداری وجود دارد. مکمل بومادران در مقایسه با تیمار شاهد (بدون مصرف بومادران) برای تمام دوره ها منجر به نرخ تبدیل خوراک بهتر شد [26].

گزنه (Urtica)

گیاه گزنه با نام علمی dioica Urtica از خانواده Urticaceae به طور گسترده در نقاط مختلف جهان یافت می شود. تحقیقات نشان داده این گیاه دارای بیش از 50 ترکیب شیمیایی از جمله نشاسته، صمغ، آلبومین، شکر و رزین است و همچنین حاوی هیستامین، استیل کولین، کولین و سروتونین می باشد [27].

محققان پیشنهاد می کنند که گزنه می تواند به طور موثر ویژگی های لاشه جوجه های گوشتی را بهبود ببخشد. ضریب تبدیل خوراک جوجه های گوشتی تغذیه شده با جیره حاوی 1 درصد (وزنی/وزنی) گزنه به طور قابل توجهی در مقایسه با گروه شاهد (بدون مصرف گزنه) در سن 21-0 و 42-0 روزگی بهبود یافت.

یافته ها نشان داده است که مکمل گزنه به میزان 2-1 درصد (وزنی/وزنی) می تواند به عنوان محرک رشد در جیره جوجه ها استفاده شود. اثرات مصرف گزنه (6.25 تا 25 گرم بر کیلوگرم خوراک) در جیره مرغ های تخم گذار برای افزودن رنگ طبیعی به زرده مورد بررسی قرار گرفت.

مطالعات نشان داد که استفاده از گزنه در جهت دستیابی به رنگ زرده بهینه بدون هیچ گونه عوارض جانبی موثر می باشد. همچنین پراکسیداسیون لیپیدی پس از مصرف مکمل گزنه به طور قابل توجهی سرکوب خواهد شد. از سویی دیگر استفاده از گزنه باعث افزایش وزن بدن و راندمان تبدیل خوراک شد.یافته ها نشان داد که عصاره گزنه می تواند به عنوان جایگزین آنتی بیوتیک در جیره جوجه های گوشتی استفاده شود.[28].

ترکیبات فلاونوئیدی و فتالیدی موجود در گزنه در کاهش آسیب به DNA موثر می باشند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که بیان ژن سوپراکسیددیسموتاز و کاتالاز در بافت کبد جوجه های تغذیه شده با پودر برگ گزنه، افزایش می یابد و میزان فعالیت سوپراکسید دیسموتاز و کاتالاز پلاسمایی را افزایش می دهد که نتیجه آن کاهش پراکسیداسیون لیپیدها و کاهش غلظت مالون دی آلدئید در پلاسمای خون می باشد که با افزایش توان آنتی اکسیدانی در جوجه ها، موجب کاهش فشار خون ریوی و محافظت از بافت های بدن و در نتیجه کاهش میزان عارضه آسیت و افزایش سرعت رشد جوجه ها می شود [29].

رزماری (Rosmarinus)

در حال حاضر از گیاه رزماری با نام علمی Rosmarinus officinalis از خانواده Lamiaceae به عنوان گیاه دارویی و معطر و نیز به دلیل فعالیت آنتی اکسیدانی قوی آن به وفور در صنایع غذایی و داروسازی استفاده می شود [30]. پژوهشگران متعددی گزارش کرده اند که اثر آنتی اکسیدانی رزماری در بخش غیر اسانسی عمدتا مربوط به ترکیبات فنولی دی ترپنی مانند کارنوزول، رزمانول، کارنوزیک اسید و متیل کارنوزات و اسیدهای فنولیک نظیر رزمارینیک اسید و کافئیک اسید می باشد [30, 31].

دمای بالا به علت افزایش رادیکال های آزاد تولیدی سبب اکسید شدن و از بین بردن سلول های بیولوژیکی می شوند و اختلالات متعددی در بافت روده ای ایجاد می کنند [32, 33]. آنتی اکسیدان ها با خواص مهار موثر رادیکال های آزاد ممکن است مشکلات مربوط به اختلالات روده ای ناشی از دمای بالا را بهبود و صفات عملکردی را بهبود دهند [34] بنابراین در تنش گرمایی استفاده از رزماری به دلیل خاصیت آنتی اکسیدانی میتواند مفید واقع شود.

Botsoglouiou و همکاران در سال 2007 گزارش کردند افزودن رزماری در جیره باعث افزایش وزن جوجه گوشتی می گردد [35, 36].محققین بهبود در عملکرد رشد را به افزایش در قابلیت هضم ظاهری پروتئین جیره و به دنبال آن در دسترس بودن مواد مغذی در روده برای جذب و در نتیجه رشد سریع تر پرندگان نسبت داد. اسانس رزماری قابلیت جلوگیری از رشد سه باکتری E. coli, S. Indiana, L. innocua را نیز دارد [37].

نتیجه‌گیری

استفاده از ترکیبات گیاهی به دلیل خواص منحصر به فرد در تغذیه دام و طیور رو به افزایش است. از آنجایی که برخی از ترکیبات موثره در هر گیاهی نسبت بالاتری دارند، استفاده هم زمان از چند گیاه به دلیل داشتن خواص هم افزایی از جمله خواص آنتی اکسیدانی، ضدباکتری، ضدویروسی، ضدالتهابی، محرک رشد و تقويت کننده سيستم ایمنی توصیه می شود.

ترکیبات گیاهی در طیور باعث افزایش مصرف خوراک ، افزایش وزن روزانه و بهبود ضریب تبدیل و نیز بهبود تولید و کیفیت تخم مرغ در مرغ تخم گذار و از همه مهم تر کاهش وابستگی های پرورش دهندگان به ترکیبات شیمیایی آنتی بیوتیک و هورمون های رشد که تهدید کننده سلامت جامعه بشری هستند می شود. با توجه به تاثیر گیاهان دارویی در تولید و سلامت دام و طیور، ضروری است که به خواص این منابع با ارزش در راستای بهبود راندمان تولید و کاهش مصرف داروهای شیمیایی در صنعت پرورش دام و طیور توجه ویژه ای شود.